O   B r z o z i e
Informacje ogólne

Brzoza, brzezina, to bardzo polskie drzewo. Rośnie na obszarze całego kraju, stąd tyle nazw miejscowości wywodzi swoją nazwę od brzozy, np. Brzeźno, Brzoza, Brzeżany.
Jak pisze Władysław Reymont „… jest ona przyodziana w bielusieńkie gzło i cała owinięta zielonymi rozplecionymi warkoczami, a tak czysta i drżąca, kiej ta dziewczyna do pierwszej Komunii stojąca”. Brzoza jest drzewem „dobrym, litościwym i płacze i jest taka biała z daleka widoczna”.

Od dawna gałązki brzozowe są elementem obowiązującym przy ozdabianiu ołtarzy na Zielone Swiątki i Boże Ciało. Jest to od wieków drzewo radości. Istnieje stara tradycja z okresu wczesnochrześcijańskiego, aby godnie powitać Ducha Świętego zstępującego z niebios do domostw.
Pożytki z brzozy są starannie przechowywane z pokolenia na pokolenie. I tak liście brzozy wykorzystywane bywają w medycynie. Sok brzozy uważano za lek i przykładano do rany. Korę brzozową stosuje się w garbarstwie. Gładka biała kora brzozowa zwana „brzostą” służy do wyrobu dziegciu, zielonkawej, opalizującej substancji otrzymywanej podczas suchej destylacji – słynnego na cały świat polskiego wyrobu. Na początku XVII wieku Polacy założyli wytwórnię tego specyfiku na ziemi amerykańskiej, obok pierwszej huty szkła, pierwszej wytwórni mydła, pierwszych tartaków i pierwszego zakładu szkutniczego. Sok brzozowy zwany „oskołą” używany jest w krajach północnych do wyrobu piwa, octu, musującego wina oraz syropu. Drewno brzozy opadnięte przez owady (muchówki) charakteryzuje się zgrubieniami, nieregularnością budowy; jest to tak powszechnie znana „czeczota”. Ta czeczota była modna w XIX w. i na początku XX wieku. Do dziesiejszego dnia słynne fińskie noże, te najdroższe tak zwane „Lappin leuku”, mają rękojeść z brzozy czeczoty.

Współcześnie obserwujemy renesans brzozy jako drzewa „przyjaznego”. Zalecenia, aby pójść do lasu, objąć brzozę – co wpłynie na poprawę zdrowia – są stare, bardzo stare. Jeszcze w XIX wieku wg wierzeń mazurskich uważano, że najlepszym sposobem na dreszcze jest pójść do lasu brzowego, trząść po kolei brzózkami w określonej liczbie (najczęściej 3 lub 9) i mówić „trzęś mniej jak ja ciebie, a potem przestań”. Jak widać „nihil novi sub sole”!

Występowanie

Brzoza jest ważnym gatunkiem lasotwórczym. Z istniejących 120 gatunków na świecie i 40 gatunków na półkuli pólnocnej w Polsce występuje 7 gatunków. Najwięcej rozpowszechnionym w Polsce i ważnym gatunkiem jest brzoza brodawkowata (Betula verrucosa Ehrh.). Inną często spotykaną nazwą jest brzoza „gruczołkowata”. Drzewo w sprzyjających warunkach dorasta do 30 m wysokości i 80 cm średnicy pierśnicy. Największy i najstarszy odnotowany egzemplarz brzozy rośnie w Gdańsku-Oliwie, ma 171 lat, 26 m wysokości i pierśnicę 102 cm (obwód 321 cm).

Brzoza brodawkowata swoim zasięgiem naturalnym obejmuje prawie całą Europę z wyjątkiem Hiszpanii, Grecji i północnego cypla Włoch. Ponadto występuje w części Azji Mniejszej, na Kaukazie i w zachodniej Syberii. W górach brzoza nie rośnie wysoko, na ogół do 700-800 m n.p.m. W Tatrach pojedyncze okazy sięgają do 1480 m n.p.m., a w Alpach nawet do 2000 m.

Brzoza uważana jest za gatunek pionierski, szybko rosnący, odporny na zanieczyszczenia przemysłowe. Gatunek ten obradza już w 10 roku życia (na wolnej przestrzeni), w zwarciu w wieku 24-25 lat. Owocuje co roku, obfitsze lata nasienne odnotowano co 2-3 lata. Kwitnie w kwietniu. Owoce orzeszki ze skrzydełkiem mają długość do 2 cm. Zdolność kiełkowania świeżych nasion wynosi 60%, po przechowaniu na wiosnę zaledwie 20%. Bardzo lekkie owoce roznosi wiatr czasami na znaczne odległości. Jako gatunek panujący w lasach Polski brzoza zajmuje powierzchnię 5,4% przy zasobności grubizny na 1 ha – 140,6 m3 i biomasie 113,1 t/ha.

Ponadto w południowej i zachodniej Polsce występuje brzoza czarna (Betula obscura A. Kotula). Jest to drzewo sięgające 15 m wysokości. Natomiast brzoza ojcowska (Betula oycoviensis Bees.) to przeważnie krzew pod ochroną. Nieco tyko ustępuje wzrostem brzozie brodawkowatej brzoza omszona (Betula pubescens). Gatunek ten rośnie w całej Polsce, chętnie wybiera tereny zawilgocone, podmokłe. Oba te gatunki występują razem, krzyżują się i wydają wiele mieszańców o cechach pośrednich. Betula carpatica to gatunek górski, występuje w Tatrach i Sudetach w postaci krzewu lub małego drzewa do 6 m wysokości. Brzoza niska (Betula humilis SCHRENK) to krzew do wysokości 2 m. Gatunek ten w Polsce występuje wyłącznie na torfowiskach. Jest to relikt polodowcowy. Brzoza karłowata (Betula nana L.) jest krzewem do 80 cm wysokości, rośnie wyłącznie na torfowiskach i podobnie jak Betula humilis jest reliktem polodowcowym.

Charakterystyka drzewa i drewna

Szybko rosnące jednopienne drzewo osiągające wysokość do 25 m, przy średnicach do ok. 60 cm; często także w postaci karłowatej. Pień do wysokości ok. 12-15 m wolny od gałęzi, cylindryczny, niekiedy zniekształcony przy odziomku; na niekorzystnych siedliskach także skrzywiony. W wieku 60-80 lat zatrzymuje się wzrost drzewa. Maksymalny wiek 100-120 lat. Kora mlecznobiała, dająca się oddzierać cienkimi poprzecznymi pasmami, z wiekiem pstra, spękana, gruba i czarnawa. Udział kory wynosi ok. 12%, gęstość 562 kg/m3. Biel i twardziel nie różnią się. Drewno żółtawo-białe do czerwonawo-białego, praktycznie bez twardzielowania, matowobłyszczące, w wewnętrznej strefie pnia mające plamki rdzeniowe; podobne do olchy. Strefy przyrostów słabo widoczne. Rysunek drewna od gładkiego przez prążkowany, „płomienisty”, do bardzo dekoracyjnego, przy czym zwłaszcza pięknie mazerowane drewno pochodzi ze Szwecji i Finlandii. Struktura homogeniczna, często o falistym przebiegu włókien, gęsta, drobna i równomierna. Zapachem nie wyróżnia się. Drewno jest średniej masy, niezbyt twarde, mocne, elastyczne, ciągliwe i giętne.

Obróbka mechaniczna dobra i łatwa wszystkimi rodzajami narzędzi (zarówno ręczna, jak i maszynowa); drewno trudno łupliwe; dobrze poddaje się obróbce toczeniem, skrawaniem płaskim i obwodowym.
Suszenie dobre; wykazuje jednak znaczne skłonności do pękania i paczenia, dlatego proces suszenia należy przeprowadzać ostrożnie i powoli.
Sklejanie dobre; zróżnicowaną zdolność na sklejanie przy zastosowaniu klejów na bazie żywic mocznikowych i fenolowych należy odnieść do zmieniającej się zawartości substancji tłuszczowych, które podczas procesu suszenia migrują w kierunku powierzchni.
Obróbka powierzchni bardzo dobra; powierzchnie strugane są bardzo gładkie, mają piękny połysk, dają się dobrze bejcować, polerować i lakierować; przy stosowaniu lakierów poliestrowych mogą występować uszkodzenia powierzchni lakierowanych.
Twardość niewielka; drewno podatne na zaatakowanie przez grzyby i owady, bardzo szybko zaparza się, nie jest odporne na warunki atmosferyczne.
Zastosowanie: na okleiny; przeważnie jako okleiny skrawane obwodowo do celów wewnętrznych, zewnętrznych i do produkcji sklejek; drewno na meble, okładziny i parkiet; zwłaszcza nadaje się do produkcji celulozy i papieru, płyt wiórowych i pilśniowych, do wyrobu sprzętu sportowego, budowy samolotów, skrzynek, na szpule, kołki, gwoździe drzewne, uchwyty, odpowiednie do toczenia i snycerki.

Oznaczenia botaniczne

gromada – Angiospermatophyta – okrytozalążkowe
klasa – Dicotyledonopsida – dwuliścienne
rodzina – Betulaceae – brzozowate
rodzaj – Betula – brzoza
gatunek – Betula verrucosa Ehrh. – brzoza brodawkowata

Opracowanie: Stanisław Spława-Neyman, Zofia Owczarzak